“Əmək pensiyası haqqında” Qanunda dəyişikliklər haqqında

“Əmək pensiyaları haqqında” Qanununa təklif edilən dəyişikliklər barədə ətraflı məlumat verildi. Dəyişikliklər güzəştli şərtlərlə pensiyaya çıxan şəxslərin dairəsinin genişləndirilməsi və dayanıqlı maliyyələşdirmə mənbəyi ilə bağlıdır. Həmin dəyişikliklərin mediada geniş müzakirə olunan mərkəzi məsələsi isə güzəştli şərtlərlə pensiyaya çıxan çoxuşaqlı anaların güzəşt müddətində pensiyalarının dövlət büdcəsindən ödənilməsi məsələsidir.

“Əmək pensiyası haqqında” Qanunda dəyişikliklərə qeyd etdiyimiz baxış bucağından yanaşdıqda, həmin dəyişikllikləri qiymətləndirməkdən ötrü bir neçə suala cavab verilməsini vacib hesab edirik:

Birincisi, “Əmək pensiyası haqqında” Qanuna təklif olunan dəyişikliklər konseptual baxımdan düzgündırmü? Fikrimizcə, düzgündür.

İkincisi, təklif olunan dəyişikliklər maliyyələşmə mənbəyi baxımından hazırda fəaliyyətdə olan pensiya sisteminin əsasını təşkil edən Konsepsiyaya uyğundurdurmu? Fikrimizcə qismən uyğundur. Çünki, fəaliyyətdə olan pensiya sisteminin əsasını təşkil edən Konsepsiyanın məqsəd funksiyasının iki əsas prioritetindən biri vətəndaşların pensiya ödənişlərinin etibarlı maliyyə təminatına nail olunmasıdır.

Üçüncüsü, təklif olunan dəyişikliklər dayanıqlı maliyyə mənbəyinə malikdirmi? Bəli, fikrimizcə, malikdir. Çünki, maliyyələşmə dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına olacaq. Güzəştli şərtlərlə pensiyaya çıxan bir sıra vətəndaşların, o cümlədən çoxuşaqlı anaların güzəşt müddətində pensiyaları dövlət büdcəsindən ödəniləcək. Bu dəyişiklik güzəştli şərtlərlə pensiyaya çıxan bir sıra vətəndaşların dayanıqlı pensiya sisteminin formalaşmasına xidmət edir.

Dördüncüsü, dəyişikliklərin əsasında duran prinsiplər beynəlxalq təcrübəyə nə dərəcədə uyğundur? Ümumiyyətlə, uyğundur, amma bəzi məqamlarına görə fikrimizcə, qismən uyğundur. Çünki indiki zəmanədə beynlxalq təcrübədə çoxuşaqlı ailə dedikdə, 5 və daha çox uşağı olan ailə yox, əsasən 3 və daha çox uşağı olan ailə nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı, beynlxalq təcrübədə çoxuşaqlı ananın pensiyaya çıxma hüququ konkret il göstərməklə yanaşı, həm də proqressiv qaydada hər uşağa görə pensiyaya çıxma vaxtının 1 il azaldılması variantına üstünlük verilir.

Beşincisi, “Əmək pensiyası haqqında” Qanunda dəyişikliklər pensiyaçıların nə qədərini, neçə faizini təşkil edəcək?

5 və çox uşağı olan ailələr nə qədərdir və ölkəmizdəki ailələrin neçə faizini təşkil edir?

Bu dəyişikliklərin, o cümlədən ayrılıqda götürdükdə çoxuşaqlı ailələrdə anaların pensiya yaşının 5 il azaldılmasının maliyyə tutumu nə qədərdir? Bu suallara aydınlıq gətirilməsi çox vacibdir.

Eyni zamanda son vaxtlar dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi və bu əsasda gəlirlərimizin azalmağa başlaması fonunda Dövlət büdcəsi ilə Dövlət Sosial Müdafiə Fondu arasındakı münasibətlər və digər vacib hesab etdiyimiz məsələlərə dair bir sıra təkliflərimizi də səsləndirmək istərdik:

Son illər Dövlət büdcəsi ilə Dövlət Sosial Müdafiə Fondu arasındakı münasibətlərdə əhaliyə ödənişlər üzrə, o cümlədən onun əsas hissəsini təşkil edən əmək pensiyalarının ödənilməsi xərclərinin getdikcə daha çox hissəsinin məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının artım tempinin yüksəldilməsi hesabına nail olunması xətti götürülmışdü. 2021-ci illə müqayisədə 2024-cü ildə məcburi dövlət sosial sığorta haqları 1,6 dəfə artaraq 3,5 milyard manatdan 5 milyard 478 milyon manata çatdırıldı. Bu əsasda, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsinin balanslaşdırılması məqsədilə dövlət büdcəsinin öhdəliklərinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait 1 milyard 632 milyon manatdan 1 milyard 232 milyon manata endirildi, yəni 400 milyon manat və ya 1,3 dəfə azaldıldı. 2025-ci ildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsinin balanslaşdırılması məqsədilə dövlət büdcəsinin öhdəliklərinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait yenidən 1,3 dəfə artırıldı. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun gəlir və xərcləri bərabər olmaqla, 7 milyard 676 milyon manat məbləğində və yaxud cari ilə nisbətən 10,5 faiz çox nəzərdə tutulur. Fondun xərclərinin 20,8 faizlik hissəsi və yaxud 1 milyard 600 milyon manatı dövlət büdcəsindən ayrılacaq transfertin payı hesabına maliyyələşdiriləcək. Bu, 2024-cü illə müqayisədə 368 milyon manat və yaxud təxminən 30 faiz çox deməkdir. Halbuki, artıq qeyd etdiyimiz kimi, fəaliyyətdə olan pensiya sistemi işə salınanda bildirilmişdi ki, bu islahatlar nəticəsində pensiya sistemi çox dayanıqlı maliyyə mənbəyinə malik olacaq.

Buna etibarlı şəkildə nail olmaqdan ötrü, islahatları dərinləşdirməklə bir sıra problemlərin həllini sürətləndirmək lazmımdır:

Birincisi, pensiya sisteminin vahid konsepsiya üzrə islahatlarını davam etdirmək yaşlı nəslin pensiya əlçatanlığını yüksəltmək istiqamətində işləri davam etdirmək çox vacibdir.

İkincisi ,bu ilin yanvarın 1-nə olan məlumata görə, 5 milyon üstündə olan məşğul əhalinin yalnız 1,8 milyon nəfərə və ya 36 faizə yaxını muzdla çalışan işçilərdir. Dünyanın xeyli ölkəsində yaşlı insanların hər 1000 nəfərindən 850-900 nəfəri muzdlu əmək xətti ilə pensiyaya çıxırsa, bizdə bu rəqəm ortalama 360 nəfər, Bakıda 600 nəfərin, regionlarda isə 300 nəfərin ətrafındadır. Ona görə də, ölkəmizdə 1 pensiyaçıya cəmi 1,6 muzdla çalışan düşür ki, bu çox kiçik bir rəqəmdir və bu göstəricinin yaxşılaşdırılması istiqamətində islahatları genişləndirmək və dərinləşdirməklə sistemli tədbirlər görülməlidir. Eyni zamanda pensiya sistemi çox dayanıqlı maliyyə mənbəyinə malik olması üçün şəffaflığı artırmaq, eləcə də müqavilə əsasında işləyənlərin əhatə dairəsinin genişləndirmək lazmdır ki, Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna bu xətlə daxil olmağa başlayan əlavə vəsaitin həcmi daha da artsın.

Üçüncüsü, iqtisadi azadlıqları artırmaq və digər məlum tədbirləri sistemli şəkildə həyat keçirməklə xüsusən regionlarda yüksək maaşlı və rəqabətədavamlı iş yerlərinin dairəsini genişləndirmək istiqamətində nəzərəçarpan işlər görülməlidir.

Dördüncüsü, özəl sektorda ikili mühasibatın aradan qaldırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərin dairəsinin genişləndirməklə bu mənbə hesabına Dövlət Sosial Müdafiə Fondununa xeyli əlavə vəsait cəlb etmək olar.

Sadaladığımız istiqamətlərdə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun xeyli əlavə vəsait cəlb etmək imkanları var. Həmin imkanları reallaşdırmaqla Fonda yüz milyon manatlarla əlavə vəsait cəlb etmək olar.

Pensiya islahatlarında nəzərə alınması vacib olan məsələrdən biri də budur ki, Azərbaycanda yeni doğulan uşaların sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalıb və ailə modeli dəyişib. Ailələrin əksəriyyəti 2 və 1 uşaqlı ailələrdən ibarətdir. 5 və daha çox uşağı olan ailələr isə azlıq təşkil edir. Ona görə də, ölkəmizdə ailə modeli dəyişdirilməli və üçuşaqlı ailə modelinə keçmək lazımdır. Bu kontekstdə çoxuşaqlı ailə dedikdə bu 3 və daha çox uşağı olan ailələrə şamil edilməli və pensiya yaşının azaldılması güzəştləri tətbiq edildikdə 3 uşaqlı ailələr başlanğıc kimi götürülməlidir.