Qulu Məhərrəmli: Çox böyük qayğı göstərdiyimiz şəxslər kişilik, ləyaqət sınağından çıxa bilmədi - MÜSAHİBƏ

Bakı Dövlət Universitetinin iki saylı tədris binasına daxil olarkən təmirdən sonra dəyişən dəhlizlərin mənə yad gəldiyini hiss edirəm. Tənəffüsdə bir göz qırpımında qələbəlik yarananda isə yadlıq keçib gedir, həyəcan, təlatüm, qayğı elə illər əvvəlki kimi görünür. Demək, məşəqqət dolu tələbəlik sevinci heç vaxt dəyişmirmiş.

Beşinci mərtəbəyə qalxıb jurnalistika fakültəsinə göz gəzdirirəm, müsahibimin rəhbərlik etdiyi kafedraya yaxınlaşıb qapını döyürəm. “Gəl!” deyilən kimi qapını açanda kafedrada iclas olduğunu görürəm, istəyirəm, çölə çıxım, təkidlə kabinetə dəvət edilirəm. Kitab rəfində gözüm bir fəxri fərmana sataşır. Müsahibimin adını oxuyub (Məhərrəmli Qulu Məmmədqulu oğlu) ilk sualımı müəyyənləşdirirəm.

Bu yaxınlarda 70 yaşı tamam olan Əməkdar jurnalist, professor Qulu Məhərrəmlinin APA-ya müsahibəsi

Əleyhimə kampaniya gedəndə bu nüansı qabardırlar

– Taleyinizdən bir ad dəyişmə söhbəti də keçib...

– Mənim əsl adım Allahquludur, yəni anadan olanda bu adı qoyublar. Universitetin ikinci kursunda oxuyarkən iki böyük professorumuz Famil Mehdi və Qulu Xəlilovun ciddi təzyiqlərindən sonra adımı jurnala Qulu Məhərrəmli kimi qeyd etdilər.

– Bu barədə danışılanda reaksiyanız necə olur?

– Bəzən əleyhimə kampaniya gedəndə bu nüansı qabardırlar. Onda da mənim gülməyim gəlir.

– Bioqrafiyanızın əvvəlində iki şəhərin adı var: Zəngilan və Şuşa. Zəngilanda doğulsanız da, orta məktəbi Şuşada oxumusunuz. Şuşada oxumağınızın səbəbi nə idi?

– Altı yaşımda atam rəhmətə getdi. Azad əmim böyük qardaşımla məni Şuşadakı internat məktəbinə apardı və həmin məktəbdə oxumağa başladıq. İnternat məktəbi dövlət hesabına idi. Tətildə kəndə gedirdik, həmyaşıdlarımızla görüşürdük. Onlara yaxşı mənada təsirim olurdu. Nəsə haqqında danışanda onlar da öyrənməyə, oxumağa can atırdılar... Qardaşım səkkizinci sinfi bitirib Şuşa kənd təsərrüfatı texnikumuna daxil oldu. Mən isə onuncu sinfə qədər internat məktəbində oxudum.

– Sizi internata qoyduğuna görə, əminizdən narazı oldunuz?

– Sonralar heç vaxt bu barədə düşünməmişəm və peşmanlıq hissi olmayıb. Əksinə, sevinirdim. Çünki başqa mühitə düşmüşdük. Özümü filmlərdəki uşaq koloniyalarında hiss edirdim, ciddi nizam-intizam var idi. Formalaşmağıma görə internat məktəbinə çox borcluyam. Oranın qızıl qaydaları var idi. İnternatdakı kişi müəllimlərlə dostluq edirdik. Onlar bizə necə davranmaq, danışmaq, haqqın yanında dayanmaq, düzgünlük kimi keyfiyyətləri aşılayırdılar. İnternatda oxumağım mənim həyatımda çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Azad əmimə minnətdaram...

– Ömrünüzün 30 ili Azərbaycan Televiziyası (AzTV) ilə bağlıdır. Çalışdığınız ilk illəri necə xatırlayırsınız?

– AzTV ilə ünsiyyətim tələbəlik illərindən başlayıb. Üçüncü kursda oxuyarkən biz radio verilişləri hazırlayırdıq. Tələbə yoldaşlarımızdan birinin dayısı tanınmış alim Xalid Əlimirzəyev idi. O vaxt bacısı oğlunu radioda müəyyən adamlara tapşırmışdı, mən də onun yanında gedib-gəlirdim. Amma işin əsas hissəsini mən görürdüm. “Tələbə klubu”nda 30 dəqiqəlik verilişlər hazırlayırdıq, yaxşı qonorar yazırdılar. O zaman çox böyük insanlarla rastlaşırdıq: Dəmir Gədəbəyli, Fəridə Aslanbəyova, Mailə Muradxanlı, Məryəm Zöhrabova, Əhməd Xaspoladov, Qaçay Köçərli, İbrahim Göyçaylı... Qəribə bir mühit var idi. O mühitin özəlliyi onda idi ki, tələbələrə yaradıcı imkanlar verirdilər, etimad göstərirdilər. Artıq üçüncü kursda oxuyanda irihəcmli verilişlər hazırlayırdıq. Daha sonra praktika üçün televiziyaya getdik...

– İndi o praktika dövrünü xatırlayanda ilk hansı görüşünüz, materialınız yadınıza düşür?

– O vaxt norveçli səyyah Tur Heyerdal Azərbaycana tez-tez gəlib-gedirdi. Dördüncü kursdan beşinci kursa keçəndə ondan müsahibə götürmüşdüm. Adətən, o cür nüfuzlu adamdan müsahibə almaq lazım olanda işçilərin özü bununla məşğul olur. Amma şənbə-bazar ştatlı əməkdaşlar işə gəlmirdilər. Onda yük praktikantların, tələbələrin üzərinə düşürdü. Həmin şənbələrin birində Tur Heyerdaldan müsahibə almışdım, sualı da, cavabı da xatırlayıram. Bir şablon sual vermişdim: “Bakı haqqında təəssüratınız necədir?” Dedi ki, çox gözəl şəhərdir, amma Bakıda sərnişinlər elə davranırlar ki, sanki avtomobil hələ icad olunmayıb.

– Deməli, indi tələbələrin praktikaları o vaxta baxanda xeyli asanlaşıb...

– Əlbəttə... Bizi uzaq yerlərə, neft mədənlərinə yollayırdılar. Radioda olanda ağır reportyorları özümüzlə aparırdıq, səs yazıb gəlirdik... O vaxt çox görkəmli travmatoloq var idi, Moskva şəhərinin baş ortopedi idi – Aydın İmaməliyev. Radioda təcrübə keçərkən onun haqqında bir oçerk yazmışdım və bu oçerk çox yaxşı qarşılanmışdı. Yaxşı qarşılanmağının bir səbəbi də o idi ki, oçerki efirə Aydın Qaradağlı oxumuşdu. Fəxr edirdik ki, mətnimizi efirə Aydın Qaradağlı oxuyur.

– Necə oldu ki, Aydın Qaradağlı kimi səsi bütün MDB-də məşhur olan diktor tələbənin mətnini oxudu?

– Qəribə tarixçəsi var... Onda inversiya ilə yazmaq dəb idi, feili əvvələ keçirmək və s. Mən də oçerki belə yazmışdım. Aydın Qaradağlı belə mətni oxumağa öyrəşməmişdi... “İctimai-siyasi” redaksiyanın şöbə müdiri Məryəm Zöhrabova Aydın Qaradağlıdan xahiş etdi ki, bu oçerki oxusun. Razılaşdı və mətni ona təqdim etdim. Aydın müəllim mətni üç-dörd dəfə oxuyandan sonra əsəbiləşdi. Dedi, bu nədir yazmısan? Sonra məni diktor otağına apardı. Mətni başdan ayağa oxumağa başladı və onun mətnin üzərində necə işlədiyini gördüm, cümlələrin altından xətt çəkir, vurğuları qeyd edir, bəzi sözlərin mənasını soruşurdu. Mətni oxuyub sona çatanda gördüm, kişinin üzü gülür. Dedi, nə yaxşı yazmısan. Mətni də çox şövqlə oxudu... Radioda yaradıcı mühit, sərbəst insanlar deyəndə bunu nəzərdə tuturam. O vaxt radio televiziyadan populyar idi. İnana bilmirdim ki, mən də bu mühitə düşmüşəm.

– Elə universiteti bitirən kimi AzTV-yə təyinat almısınız. Yəqin, praktika dövründəki aktivliyiniz bu məsələdə rol oynayıb...

– Əlbəttə... Elə noyabr ayında məni işə götürdülər. Ştatdankənar müxbir kimi çalışırdım. Həmin vaxtlar da gənc əməkdaşlara kömək edən şəxslər var idi. Eynilə televiziyada da yaradıcı mühit çox gözəl idi. Bir dəfə İrandan qayıdan yük gəmisi haqqında reportaj hazırlamışdım. Onda da süjetlərə ad qoyurdular. Həmin süjetə belə ad vermişdim: “Gəmi səfərdən gəlir”. Ələkbər Abbasov bunu belə düzəltmişdi: “Gəmi səfərdən qayıdır”. Baxdım ki, necə gözəl düzəlişdi, həqiqətən, səfərdən məhz qayıdırlar... Əhməd Xaspoladovun özü... o qədər gözəl redaktəsi var idi... Çox ciddi adam idi, qəti gülmürdü. Mənə çox etibar edirdi. Elmi jurnalları mənə həvalə edirdi, səhərə qədər tərcümə ilə məşğul olurdum. Özümüz də hiss etmədən orda işləməyə hazırlaşırdıq. O mühit mənim üçün çox doğma idi. Mən də vaxtilə televiziyaya gələn tələbələrə eyni cür qayğı ilə yanaşmışam.

– İlk hansı redaksiyada çalışmısınız?

– “Xəbərlər”də, təxminən, bir il.

– Bəs sonra?

– Sonra “Elmi-kütləvi tədris verilişləri” baş redaksiyasında ştat yaradıldı, o redaksiyaya keçdim. Təsəvvür edirsiniz, o redaksiyanın verilişlərində kimlər çıxış edirdi? Xudu Məmmədov, Rafiq Əliyev, Musa Musayev, Məmməd Talibin, Əjdər Ağayev və digər çox qiymətli adamları görürdük... Redaksiyanın “Valideynlər, sizin üçün” verilişi var idi. Həmin verilişin redaktoru idim. Sonralar “Azərbaycan dili” verilişi açıldı. Artıq milli kimlik məsələsi qabarmağa başlamışdı. O verilişin də redaktoru mən, aparıcıları isə Aydın Məmmədov və Kamal Abdulla idi.

– Bu söhbət neçənci ilə təsadüf edir?

– 1981-ci ilə.

– Sovet dövründə Azərbaycan dili?

– Bəli, “Rus dili” verilişi var idi deyə, alternativ olaraq “Azərbaycan dili” verilişi açmaq qərarına gəldik.

– Sizi teleməkanımızın ilk müəllif verilişi aparıcısı adlandırmaq olar. Amma bu, birdən-birə baş verə bilməzdi. Müəllif verilişləri ilə ekrana çıxmağınıza hansı proseslər zəmin yaratdı?

– 1982-ci ildə televiziyada müstəqil “Beynəlxalq həyat” redaksiyası yaradıldı. Onda da mən bir az fəal görünürdüm, redaksiya “letuçkalarında” (ayaqüstü iclas-red.) çoxlu tənqidi fikirlər səsləndirirdim. Biri inciyirdi, birinin, əksinə, xoşuna gəlirdi. Uzun sözün qısası, diqqət mərkəzində idim. Həmin redaksiya yarananda məni ora böyük redaktor təyin etdilər. Həmin vaxtdan siyasi icmalçılarla işləməyə başladım. Rəhmətlik Seyfəddin Qəndilov, Murtuz Ələsgərov, Həmid Əliyev, Qüdrət Əbdülsəlimzadə, Mirağa Musayev, Sabir Xəlilov və kimlər-kimlər... Televiziyada bu verilişlərin sistemli təşkili bizim dövrümüzdən başladı. Özüm də istər-istəməz beynəlxalq məsələlərlə maraqlanırdım və ara-sıra siyasi şərhlər verirdim. Çox maraqlı verilişlərimiz olurdu. Mən həmin redaksiyaya böyük redaktor təyin olunanda “Azərbaycan dünya meridianlarında” adlı veriliş açdıq. 1984-cü ildə Azərbaycanda ideoloji işin vəziyyəti ilə bağlı Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsindən televiziyaya yoxlama gələndə həmin verilişi bağladılar ki, bu verilişdən müstəqillik iyi gəlir. Qısa müddət olsa da, Azərbaycanın xarici əlaqələrini öyrənə bildim. Xaricdə çap olunan Azərbaycan yazıçılarının, xaricdə çalışan Azərbaycan mütəxəssislərinin efirə gəlməyi də çox maraqla qarşılanırdı. Müəllif verilişləri isə müstəqillik dövrünə təsadüf edir.

– İlk müəllif verilişiniz efirə nə vaxt verildi?

– 1995-ci ildə, adı da “Təfsilat” idi. Azərbaycanda çox populyar olan “Yeddi gün” proqramı da uğurlu oldu. Bir az plüralist fikirlər səsləndirirdik, alternativ fikirlərə yer verirdik deyə, bu veriliş insanların xoşuna gəlirdi. Hətta bəziləri deyirdilər ki, bizə bu cür veriliş aparmağı icazə veriblər, icazəli hərəkət edirik. Bir dəfə Məmməd Aslan soruşdu ki, Qulu, sənə bunları danışmağı icazə veriblər, ya özün belə danışırsan? Desəydim, icazə veriblər, yalançı qəhrəman kimi görünəcəkdim. Desəydim, yox, özümdən deyirəm, onda da deyəcəkdilər ki, bu, çox özbaşınalıq edir. Yəni, situasiya belə idi... “Təfsilat”ın formatı Moskvadan götürülmüşdü. Çox ciddi problemlər qoyurduq və yaxşı qarşılanırdı. İlk veriliş idi ki, aşağıdan belə yazılırdı: “Təfsilat” verilişini siyasi icmalçı Qulu Məhərrəmli aparır”. Babək Hüseynoğlu 95-də iki nəfərin siyasi icmalçı əmrini verdi: mənim və rəhmətlik Samir Əsgərxanovun... “Təfsilat”ın 20 dəqiqə həcmi var idi, amma üç-dörd gün üzərində işləyirdik. “Təfsilat” ilk müəllif proqramı, yəni müəllifin üzərində qurulan, şəxsə bağlı proqram idi.

– Qulu müəllim, “Səhər” necə açıldı?

– “Yeddi gün”dən sonra 1995-ci ildə “Səhər” proqramı açıldı. Bu mənim özüm üçün də yeni təcrübə idi. “Səhər” proqramının açılma prosesinə çox təsadüfən qoşulmuşam. Ayın 15-də veriliş efirə gedəcək. On gün qabaqdan da anons veriblər ki, filan vaxt “Səhər” proqramı olacaq. Günlərin birində “Yeddi gün”ü bitirib evə gedəndə dedilər ki, burda ol, sədr səni qəbul edəcək. Həmin vaxt sədr Babək Hüseynoğlu idi. Dedi ki, sabah efirə çıxıb “Səhər” proqramını aparmalısan. Dedim, Babək müəllim, siz zarafat edirsiniz? Mən bir saat qabaq ictimai-siyasi veriliş aparmışam. Sabah da onun təkrarı efirə gedəcək. İmicimə, uyğun olmadığına görə, mən “Səhər”i apara bilmərəm... Məlum oldu ki, “Səhər” proqramını hazırlayan qrup lazımi işləri görə bilməyib. Həmin gün mərhum Prezident Heydər Əliyev Babək Hüseynoğluna zəng edib ki, sabah “Səhər” proqramı efirə gedəcək, eləmi? Babək Hüseynoğlu da təsdiqləyib. Daha sonra “Səhər”i hazırlayan qrupun efirə hazır olmadığını görüb... Bax belə dəhşətli vəziyyət yaranmışdı. Həmin gecə yatmadıq. Sadəcə, paltarımı dəyişmək üçün evə gedib qayıtdım. Müxtəlif rubrikaları əlavə etdik, özüm efirə çıxası oldum. Veriliş bir saat davam etdi. Babək müəllim minnətdarlığını bildirdi, sevinirdi. Hiss olunurdu ki, verilişi soraqlayan şəxslər razılıq edib. Elə həmin gün məni “Səhər”ə baş redaktor təyin etdi. Bir müddət paralel olaraq “Yeddi gün”ü aparsam da, sonra elə məsələlər oldu ki, “Yeddi gün”ü aparmaqdan imtina etdim. Çünki növbəli şəkildə proqramı aparan başqa şəxslərin tərzi mənə xoş gəlmədi.

Nizami Xudiyev televiziyadan çox baş açmırdı, öyrənənə yaxın işdən çıxardılar

– 30 ildən sonra AzTV-dən ayrılmaq elə də asan olmamalı idi... Babək müəllimdən sonra sədr kim oldu?

– Rəhmətlik Nizami Xudiyev.

– Sonra da Arif Alışanov...

– Bəli.

– İntriqaların kökləri hara gedib çıxır?

– Nizami Xudiyev idarəçiliyi bilən adam idi, amma televiziyadan çox baş açmırdı. Televiziyanı öyrənənə yaxın onu işdən azad etdilər. Bütün rəhbərlər çox itaətkar əməkdaşlarla işləmək istəyirlər. Amma bunu yaradıcı adamlara çox tətbiq etmək olmur. Məsələn, yaradıcılıq “letuçkalarında” təkliflər deyilirdi. Mən Prezidenti səfərlərdə müşayiət edirdim və informasiyam kifayət qədər çox idi. Elə yaradıcılıq məsələləri olurdu ki, həm tənqidi yanaşırdım, həm də təkliflərimi verirdim. Bəziləri nəzərə alınırdı, bəziləri yox. Amma, eyni zamanda, qəbul edirdilər ki, bu adamın öz fikri var... Bir dəfə “Xəbərlər”də altı dəqiqəlik süjet gördüm: hansısa şair televiziyaya gəlib, studiyaları gəzib, bəyənib və s. “Letuçkada” bunu çox kəskin tənqid etdim ki, bu, xəbərlərə aid deyil, xəbərlərdən sonra bir süjet kimi verə bilərsiniz. Xudiyev “letuçkadan” sonra məni saxladı və niyə tənqid etdiyimi soruşdu. İzah elədim və onu inandırmağı bacardım. Bu onun üstün cəhətlərindən biri idi. Həm də insanlara qiymət verməyi bacarırdı. Məsələn, məni çox da sevmirdi. Amma sonralar baxdı ki, dediklərim televiziyanın xeyrinədir. Nizami Xudiyev gedənə yaxın bildi ki, mən kiməm. Bilirsən, fərqlənirsənsə, sənin müxaliflərin də çox olur. Ki, niyə Qulu bizim kimi deyil. Məsələn, elə çıxışlar olurdu, mən onlardan imtina edirdim. Xüsusən, söyüş kampaniyalarında iştirak etmirdim. Jurnalistlərin vəzifəsinə aid olmayan bütün vəzifələrdən imtina edirdim. Allah rəhmət eləsin, Xudiyev məni başa düşürdü.

– Deməli, Alışanovla aranızdakı qalmaqalın əsas səbəbi onun sizi başa düşməməsi olub... Arif Alışanov təyin olunan gündən söz-söhbət başladı, ya sonralar?

– Alışanov televiziyaya sədr gələndə hamı kimi biz də sevinirdik. Çünki televiziyada böyümüş adam idi. Düzdür, yaradıcı menecmenti bilmirdi, amma güman edirdik ki, uyğun adamları müvafiq yerlərə təyin etməklə işi apara biləcək. Qısa müddət sonra məlum oldu ki, bu adamın yaradıcı təfəkkürü olmadığına görə, televiziyanı idarə edə bilməyəcək. Hərdən iradlarımızı bildirirdik. Sonra sifariş gəldi ki, o tənqidləri eləmə. Dedim, baş üstə, təklikdə deyərəm, amma mütləq demək lazımdı... Mənə qədər çox yaradıcı adamları işdən çıxartdı. Hicran Hüseynovla Məmməd Aslanı işdən çıxardanda xahiş etdim ki, belə eləmə. Amma məhəl qoymadı. Uşaq deyiləm ki, görürdüm, növbə mənə yaxınlaşır. Özündən xahiş etmişdim ki, məni çıxartmamışdan xəbərdar elə, işimi bilim.

Xəyyam müəllim bu sözlərlə mənim fatihəmi verdi

– Bəlkə də, nələrsə onu qıcıqlandırırdı. Məsələn, Sizə olan hörmət və s. Özü bunu etiraf etmişdi?

– Alışanovun məni “Səhər proqramları”ndan “Müəllif verilişləri” departamentinə keçirməsi söz-söhbətlə qarşılanmışdı. Şair Qabilin yasına mənimlə getdi. Göstərmək istəyirdi ki, aramız dəyməyib. Amma qulağıma çatmışdı ki, məni işdən çıxaracaq. Hüzrdə Xəyyam Mirzəzadə ilə üzbəüz əyləşdik. Xəyyam müəllim mənimlə görüşdü, Ariflə görüşmədi. Bir az keçdi, Xəyyam müəllimə Arifi təqdim etdim. Dedi, tanıyıram da, Arif müəllim orda mühasibatlıqda işləyirdi, elə deyil? Arif çox dilxor oldu. Xəyyam Mirzəzadə sözünə davam elədi: “Arif müəllim, inciməyin, amma AzTV-nin sədri postu sizlik deyil. Ora Qulu Məhərrəmli kimi hərtərəfli adam lazımdır”. Xəyyam müəllim bu sözlərlə mənim fatihəmi verdi. Arif də uşaq deyil, başa düşürdü ki, Xəyyam müəllim ictimai fikri deyir. Hüzrdən çıxanda Arifə dedim ki, Xəyyam müəllim də heç yaxşı iş görmədi. Arif çox dərin kədər içində dedi ki, düzünü deyir də... Bilmədim, mənə ironiya edir, ya öz həyatına... Televiziyanın onurğasını qırdı, həyatını ora bağlamış insanları hörmətsiz şəkildə işdən çıxardı. Yaradıcı kadrların qətliamını həyata keçirdi. Təəssüf ki, buna göz yumurdular. Televiziyanın çox böyük büdcəsi var idi. Alışanov büdcəni 50-60 milyona qaldırmışdı. İşçilərin maaşı cəmi 8 milyon təşkil edirdi, amma heç kim maaş almırdı. Çox ciddi şəkildə yoxlayan olsa, Allah bilir, nə ola bilər... Məni də özünəxas köntöylüklə işdən çıxardı. Müqavilə müddətimin bitməyinə iki-üç gün qalmış kadrlar şöbəsindən xəbər göndərdi ki, onunla işləmək istəmirəm, ərizəsini yazıb, getsin. Heç təəccüblənmədim. Demişdi ki, bu gün saat 8-ə qədər buranı tərk eləsin. Heç düşmən düşmənlə belə davranmazdı... Onda “Xəzər” televiziyası ilə əməkdaşlıq edirdim. Elə bu söhbətin səhərisi “Xəzər”də işə başladım.

– İllər sonra Alışanovla aranızda məhkəmə söhbəti oldu və bu, ölkədə çox müzakirə olunan məsələyə çevrildi. Bu qədər müddət sonra məsələnin açılmasının səbəbi nə idi?

– 2015-2016-cı illərdə AzTV-də gedən prosesləri görürdüm. O dövrdə “İctimai” televiziyanı da AzTV-nin quyruğuna bağlamışdılar. Rüşvət baş alıb getmişdi. “İctimai”dən AzTV-yə pullar daşınırdı. 2016-cı ildə saytlardan birinə müsahibə verərkən Arif Alışanovu və AzTV-nin fəaliyyətini çox kəskin tənqid etdim, sərt ifadələr işlətdim. Arif məni həm inzibati məhkəməyə vermişdi, həm də Yasamal Rayonu Məhkəməsində 147-ci maddə ilə cinayət işi açdırmışdı. Bir il məhkəmə davam etdi.

– İnzibati məhkəmənin axırı necə oldu?

– Şikayətində 100 min cərimə tələb edirdi. Özü də çox humanist şəkildə yazmışdı ki, məndən alacağı pulu uşaq evlərinə verəcək. Jurnalistlər onun bu humanist niyyəti ilə bağlı fikrimi soruşanda dedim ki, çox yaxşı təklifdir, amma zəhmət çəksin, bu xeyirxahlığı öz pulu ilə eləsin, mənim pulumla yox... Məhkəmə çox müsbət yekunlaşdı. Hüquqşünas dostlarımın köməyi ilə işim uğurlu oldu. Məlum oldu ki, bu iş Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzinə verilməlidir və onlar burda təhqirin olub-olmadığını müəyyənləşdirməlidir. Mərkəzdən cavab gəldi ki, təqsirli bilinən şəxs elə adamdır ki, biz onun müsahibəsində təhqirin olub-olmamasını müəyyənləşdirə bilmərik, çünki bu adam həm jurnalistdir, həm də Dilçilik İnstitutunda şöbə müdiridir, professordur, elmlər doktorudur. Sonra işi Dilçilik İnstitutuna yolladılar, razılaşmadım, dedim, olmaz, mən buranın işçisiyəm... Daha sonra iş Bakı Dövlət Universitetinə göndərildi. Arifin də BDU-da adamları var idi. Uşaqlarını ali məktəbə hazırlayan dilçilərdən ibarət ekspert heyətinin formalaşdırılmasına nail oldu. Düzdür, mən onların əleyhinə iddia verdim, amma çox obyektiv oldular. Nəticədə, yazdılar ki, düzdür, müsahibədə təhqirəbənzər elementlər var, amma ümumilikdə, müsahibənin məqsədi kimisə təhqir etmək deyil.

– Qarşı tərəf hansı ifadəni əsas gətirərək şikayət eləmişdi?

– Başlığa çıxarmışdılar ki, Arif Alışanovda insan yaramazlığının tükənməz potensialı var. Bu da Dostoyevskidən gəlmə bir cümlə idi. Təbii ki, onun Dostoyevskidən xəbəri yoxdur. Məhkəməyə də yazmışdı ki, Vaqif Mustafayevin “Yaramaz” filmi var. Bu, keyfiyyətdir. Sözün kökü də “yaramaq”dır. Bir var yarayan adam, bir də var yaramaz adam...

– Bir illik məhkəmədə nələr imtahan olundu?

– Bu proses həm dilçiliyimizin imtahanı idi, həm dostların sınağı idi, həm də özümün.

AzTV-də bir qrup gənc əleyhimə danışmaqdan imtina etmişdi

– Sınaqdan kimlər üzüağ çıxa bilmədi?

– Məhkəmədən əvvəl mənim əleyhimə üç saatlıq video çəkib yerləşdirmişdilər. Keçmiş iş yoldaşlarımın mimikalarına baxmaq üçün həmin videoya nəzər yetirdim. Necə əzab çəkirdilər o sözləri deyəndə... Yəqin, onlara təzyiq olunurdu... Həm də elə bilirdi, ona məhəl qoymayıb işçilərlə davaya çıxacam. Amma bu, mümkünsüz idi... Gözləmədiyim insanlar müdafiəmə qalxdı. Elə AzTV-nin özündə bir qrup gənc əleyhimə danışmaqdan imtina etmişdi. Əhməd Oğuz, Azad Müzəffərli, Fazil Hadıyev kimi parlaq şəxslər də bu kampaniyaya qoşulmadılar. Təəssüf ki, çörək kəsdiyimiz, etimad göstərdiyimiz, vəzifədə irəli çəkdiyimiz, işə qəbul etdiyimiz, çox böyük qayğı göstərdiyimiz şəxslər kişilik, ləyaqət sınağından çıxa bilmədilər. Dostlar arasında da tamaşaçı qismində seyr edənlər oldu. Amma eyni zamanda yeni dostlar qazandım. Savadlı hüquqşünaslarla tanış oldum.

– Jurnalistika və dilçilik yaxın sahələr olsa da, akademik istiqamət cəhətdən tamamilə ayrı-ayrı predmetlərə malikdir. Necə oldu ki, bu sahədə hansısa işi Sizə həvalə etdilər?

– Jurnalist olaraq bizim əsas materialımız dildir. Bayaq adını qeyd etdiyim “Azərbaycan dili” verilişi efirə getdiyi müddətdə bir çox məsələlərdən agah olmuşdum. Bununla yanaşı, elmi fəaliyyətimdə dilçilik və lüğətçilik əsas yer tutur. Namizədlik işim də, doktorluq işim də dilçiliklə bağlıdır. Namizədlik işimin mövzusu “Radiodramaturgiyanın dili”dir, doktorluq işim isə “Televiziya dilinin forma və struktur problemi”dir... Tofiq Hacıyev məni Monitorinq Mərkəzinə dəvət edəndə dedim ki, bu mənim ixtisasım deyil. Dedi, yaxanı kənara çəkmə, mən bilirəm kimin ixtisası nədir. Üç-dörd dəfə təkid edəndən sonra, axırı, dedi ki, sənə mən təklif edirəm ki, gəl birgə işləyək. O mənim “Mediada alınma sözlər” kitabımı görmüşdü... Dilçilik mənim fəaliyyətimdə öz-özünə xüsusi istiqamət kimi formalaşdı.

– Bəs ordakı fəaliyyətiniz niyə belə qısa oldu?

– Tofiq müəllimdən sonrakı rəhbərlik açıq-aşkar bildirdi ki, mən orda işləməməliyəm.

– Monitorinq Mərkəzi uzun illər nöqsanları araşdırdı, qalın kitablar nəşr etdirdi, görüşlər təşkil etdi, amma funksional ola bilmədi. Yenə eyni nöqsanlar təkrar olunurdu. Sizcə, həmin mərkəzin ləğv edilməsi bununla bağlıdırmı?

– Monitorinq Mərkəzinin yaradılması bağlanması qədər təəccüblü idi. Dilçilik İnstitutunda belə bir mərkəz ola-ola kənarda ayrı bir mərkəz yaradılmışdı. İnsafən, bəzi işlər görürdülər. Amma ona görə funksional deyildilər ki, təsir mexanizmləri yox idi. Monitorinq Mərkəzi bu gün bağlanıb, sabah təzədən yarana bilər. Ya Dil Komissiyası mərkəzin işlərini üzərinə götürə bilər, ya da Türkiyədəki kimi dil qurumu yaradıla bilər... Bilirsiniz, cəhd var idi, amma hər şey nəticələrlə hesablanır.

Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzinin bağlanmağına çox təəssüflənirəm

– Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzi barədə də eyni fikirdəsiniz?

– Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzinin bağlanmağına çox təəssüflənirəm. Tərcümə Mərkəzi bizim milli varlığımız, ana dilimizin mövcudluğu, ana dilində gedən proseslərin akkumulyasiya olunması, dünya ədəbiyyatının Azərbaycana gətirilməsi baxımından çox gərəkli bir qurum idi. Hələ də inanıram ki, hansısa formada mövcud ola bilər, fəaliyyətini davam etdirə bilər. Bu baxımdan Tərcümə Mərkəzini Monitorinq Mərkəzi ilə bir tərəziyə qoymaq istəməzdim. Orada çox istedadlı və yaradıcı şəxslər toplanmışdı. “Xəzər” kimi çox nadir jurnal çap olunurdu. Ola bilər maddi mülahizələr mərkəzin bağlanmasına səbəb olub, dəqiq demək olmaz. Amma bu hadisə ana dilində gedən proseslərdə zəif bənd kimi görünür. Məsələn, Tərcümə Mərkəzinin nəşr etdirdiyi “Orfoqrafiya” lüğəti Dilçilik İnstitutunun sabiq direktoru Möhsün Nağısoylunun vaxtında çap olunan lüğətdən qat-qat dəyərli, praktik, funksional və gərəklidir.

– Bayaq Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin təsir mexanizminin olmamasından danışdıq. Bu sahə ilə məşğul olan mütəxəssis kimi, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindəki nöqsanları aradan qaldırmaq üçün hansı alternativi təklif edirsiniz?

– Möhsün Nağısoylu cərimələrdən çox danışırdı, özü də şövqlə danışırdı. Amma mən hesab edirəm ki, Azərbaycan şəraitində dillə bağlı məsələləri cərimə ilə həll etmək mümkün deyil. Bəs nə ilə həll etmək mümkündür? Sevgi və peşəkarlıqla. Bu, bəzilərinə illüziya kimi görünə bilər. Amma təsəvvür edin ki, televiziyada xəbəri oxuyan, xəbəri redaktə edən dili çox gözəl bilir. Belə olduğu təqdirdə, nöqsan mövcud ola bilər? Yox. Yaxud saytların 50-60 faizi “copy paste”lə məşğuldu, bir səhv 50 saytda tirajlanır. Ona görə də dil bilgisini və sevgisini artırmaq çox məsələni həll edə bilər. Dediklərim romantik görünür, amma yolu budur. Dildə cərimə tətbiq etmək üçün mükəmməl sistem hazırlamaq lazımdır. “Orfoqrafiya” və “Orfoepiya” lüğətlərində nə qədər səhv, mübahisəli məqamlar var. Hansı cərimədən söhbət gedə bilər? Dil praktikadan faydalanmalıdır, praktikada mövcud olan qanunauyğunluqları ifadə etməlidir. Məsələn, tərcümədə Azərbaycan dilinin funksionallığı çox görünür. İstənilən Avropa yazıçısını Azərbaycan dilinə tərcümə edəndə təkcə söz yox, dilin oyanmış qatları hərəkətə gəlir. Bax, dili bilənlər lazımdır. Tərcümə Mərkəzində o qədər mütəxəssis var idi, indi onlar hara gedəcəklər, necə olacaqlar? Axı onlar dil daşıyıcıları kimi yüksək kateqoriyalı mütəxəssislərdir. Onların qədrini bilmək lazımdır.

– Qulu müəllim, həm aktiv jurnalistika ilə, həm pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaq, həm də dissertasiya işləri, monoqrafiyalar ərsəyə gətirmək mümkünsüz görünsə də, Siz bunu etmisiniz... Bəzən belə olanda deyirlər ki, filankəs elmi işini kiməsə yazdırıb. Sizi tanımasaydım, bəlkə də, mən də belə düşünərdim... Hardan vaxt tapırsınız?

– Ümumiyyətlə, Azərbaycanda bununla bağlı çox pis nümunələr var. Bəzi imkanlı şəxslər öz adlarından kitab, dissertasiya yazdırırlar... Mən hər il bir kitab çap etdirirəm. Məsələn, gələn il nə edəcəyəmsə, indidən planlaşdırıram. Kompüterin yaddaşında bir fayl yaradıram. Yazacağım kitabla bağlı müəyyən materialları, faktları ora yığıram. Yay ayı işləmək ayıdır. Yayda yığdıqlarımı gözdən keçirirəm, prosesi dərinləşdirirəm, payızda kitabı çap etdirirəm... Elə mövzular var ki, onu ancaq mən yaza bilərəm. Məsələn, televiziyanın və radionun tarixi, kütləvi kommunikasiya ilə bağlı problemlər. Dilçilər ekrana baxıb eşitdiklərini, yəni nitqi təhlil edirlər. Amma televiziyanın içində olanda artıq onun özəlliyindən çıxış edirsiniz. Televiziya dili təkcə nitq deyil. Televiziyada xüsusi dil-nitq situasiyası var. Görüntü, səs effekti, musiqi - bunların hamısı dildir. Bunun üçün, gərək, o sahənin problemlərini biləsən. Sözümün canı odur ki, danışanda insanın problemə nə dərəcədə bələd olub-olmadığını, tədqiqatı özünün aparıb-aparmadığı məlum olur...

Təəssüf ki, indi müəllimlər arasında təsadüfi adamlar var

– Uzun illərdi universitetdə müəllimsiniz. Dünənin jurnalistika fakültəsinin tələbəsi ilə bu günün tələbəsi arasında hansı fərqlər var? Nə itirilib, nə qazanılıb?

– Məncə, itirilən birinci şey jurnalistikaya olan həvəsdir, jurnalistikanı həyat idealı kimi qəbul etməməkdir. Bu dəqiqə jurnalistika ancaq vasitə kimidir. Bir qismində şöhrət, daha böyük qismində pul qazanmaq dayanır. Jurnalistikanı məslək kimi qəbul edənlərin sayı çox aşağıdır... Təbii ki, nəsilləri birləşdirən nüanslar da var. O vaxtı da yaxşı tələbələr var idi, indi də var. Sadəcə, kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri var. Bütün sahələrdə tədrislə bağlı problemlər var, o cümlədən, jurnalistikada. Tələbələr üçün ideal şərait yaradılıb, amma həvəs o deyil.

– Onda, gəlin, razılaşaq ki, yaxşı jurnalisti universitet yox, redaksiya yetişdirir...

– Bu sözdə həqiqət var, amma tam razı deyiləm. Jurnalist ali məktəbdə çox şey qazanır: nəzəri biliklər, peşəni düzgün anlamaq və s. Amma, doğrudan da, qəzetlər jurnalisti yaxşı yetişdirirlər. Fakültənin də saytı, qəzeti, televiziya verilişi olmalıdır. Bu praktika universitetdə təşkil olunmalıdır. Bir neçə il qabaq ABŞ-da olanda bir universitetə getdik. Gördük ki, jurnalistika fakültəsində ayrıca qəzet otağı var. Qəzetin özünün fəal tələbə müxbirləri, dizayneri, reklamları var. Biz burda qəzet çıxarırıq, tələbəyə yazı tapşırırıq. Tələbə də gedib yazır ki, payız gəldi, yarpaqlar saraldı... İnşa, esse yazırlar. Biz xəbər yazmağı, araşdırma aparmağı, analitik düşünməyi, müsahibə almağı öyrətməliyik.

– Bəlkə, dünənin və bu günün müəllimi kontekstində də uduzmuşuq? Məsələn, müəllimləriniz Sizi yetişdirdilər, bəs Siz və timsalınızda digərləri kimləri yetişdirə biliblər?

– Heç bir müəllim xüsusi tələbə yetişdirmir, tələbəni ilhamlandırır, yol göstərir. Bizim gözəl müəllimlərimiz olub: Qulu Xəlilov, Əliş Nəbili, Nəsir İmanquliyev, Şirməmməd Hüseynov, Nurəddin Babayev, Famil Mehdi, Tofiq Rüstəmov, Yalçın Əlizadə – hamısı nəhəng kişilər idi. Hələ də jurnalistika fakültəsi onların imicinin hesabına yüksəkdədir. Müəllim kimliyi vacib məsələdir. Təəssüf ki, indi müəllimlər arasında təsadüfi adamlar var... Peşəkarlar dərs deməyə meylli deyirlər, çünki maaş azdır.

Televiziya dönər köşkü deyil, onun xüsusi missiyası var

– Bu günün efir məkanının problemlərində xeyli danışılıb, səsimiz başımıza düşür, amma dəyişiklik yoxdur. Bəlkə, daha bu barədə danışmaq lazım deyil?

– Bizim efir məkanımızda xoşagəlməz tendensiyalarla yanaşı, yaxşı tendensiyalar da var. Birmənalı “hər şey qaradır”, “hər şey gözəldir” demək olmur. Ciddi verilişlərdə, xəbər proqramlarında, analitik layihələrdə yaxşı jurnalistlər, reportyorlar görünür. Əsas problemimiz şou-proqramlarla bağlıdır. Bizə elə gəlir ki, şou-proqramın aparıcısı nə qədər lağlağı eləsə, gic-gic danışsa, o qədər yaxşı qəbul olunacaq. Bu tamamilə yanlış yanaşmadır. Bizim çox gözəl şou aparıcılarımız olub. Məsələn, vaxtilə Azər Axşam, İlham Qasımov, Murad Dadaşov necə səviyyəli, standartlara uyğun verilişlər aparırdılar… Peşəkar yanaşmada hər şey gözəldir. Qeyri-peşəkarlıqda hətta ən yaxşı da pisə çevrilir. Bəzən aparıcı bütün yaradıcı heyətin əziyyətini yerə vura bilir. Bir axmaq replika, yerinə düşməyən yanaşma hər şeyin üstündən xətt çəkir. Yaxşı prodüser institutuna ehtiyac var.

– Murad Dadaşovun adını çəkdiniz. O, açıqlamalarının birində efirdə əyləncəli verilişlərin çox olmasına özünəməxsus haqq qazandıraraq qeyd etmişdi ki, işçiyə maaş verməlidir, bunun üçün də reytinq lazımdır...

– Bizim umacağımız daha çox büdcədən maliyyələşən televiziyalardan olmalıdır. Çünki onlara dövlət pul verir, sıxıntıları yoxdur və istədikləri qədər keyfiyyətli şou proqramları, maarifçi proqramlar, uşaqlar üçün verilişlər hazırlaya bilərlər. Ancaq bu o demək deyil ki, özəl telekanallar bu öhdəlikdən azaddır. Bunun üçün yaxşı rejissor, prodüser işi lazımdı. Məsələn, Barış Manço AzTV-yə gələndə onunla söhbətləşdik. Yaponiya televiziyası onu aparıcı kimi dəvət etmişdi. Televiziya ona ev verir, yapon dilini öyrənsin deyə müəllim tuturdu və maaş verilirdi. Baxın, bir televiziya öz xalqının gələcəyi üçün nələri edir? Televiziya dönər köşkü deyil, onun xüsusi missiyası var. Bu missiyadan biri də maarifləndirmədir. Maarifləndirmə isə lövhədə vurma cədvəlini yazmaq deyil, maarifləndirmə dil bilgisidir, dünyagörüşüdür, zövq formalaşdırmaqdır. Bunların hamısı o televiziyaların funksiyasına aiddir.

Xəbər yoxdursa, nə gəldi yayımlamağın nə mənası var?

– Bəzən saytlar da İP xətrinə ucuz piara, başlıq oyunlarına, kontekstdən çıxmalara qaçır...

– Saytların hər dəqiqə xəbər qoymaq azarı var. Əgər xəbər yoxdursa, nə gəldi yayımlamağın nə mənası var ki? Saytlar televiziyaları tənqid edir, amma özləri elə müsahiblər seçirlər ki, televiziyadan da bərbad günə düşürlər. Bu məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, mən xəbər günümü necə qururam? Mənbələr nədir? Ümumiyyətlə, mən hansı dəyəri seçirəm, meyarlarım nədir? Bax, bizdə klassik media qurumları da var. Onların ciddiliyi kriteriya, peşəkarlıq müstəvisində bəzi saytların kreativliyindən daha önəmlidir. Sayt azad, sərbəst olmalıdır, tamaşaçını maraqlandıran mövzular verməlidir. Rəylər, analitika yerində olmalıdır. Cəmiyyəti ifadə eləməlidir, mədəniyyətin aparıcı tendensiyalarını göstərməlidir və s. Bunlar olmayandan sonra “filankəs filankəslə dalaşdı” nəyə lazımdır? Sosial şəbəkə havasını saytlara gətirmək günahdır. Bu o deməkdir ki, sən sosial şəbəkənin ardınca sürünürsən. Qeyri-ciddi adamlar olduğu kimi, ciddi adamlar da var. Onlar həmin saytlardan çox şey gözləyirlər. Filan müğənni filan şey geyinib... Onu ictimailəşdirməyin nə mənası var ki? Hər şey dəyişə bilər, amma xəbərin dəyəri və parametri dəyişmir. Ona əməl etmək lazımdır.

– Bu da danılmaz həqiqətdir ki, sosial media hamını “jurnalistə” çevirib, hamının xəbər vermək imkanı yaranıb. Bəs həqiqəti necə müəyyənləşdirək? Bunun üçün xüsusi etiket lazımdırmı, yoxsa nə?

– Bilirsiniz, bu vətəndaş jurnalistikası ifadəsi işlədirik ha, bu, əslində, vətəndaş mediası olmalıdır. Niyə? Çünki Feysbukda nəsə yazmaq imkanım varsa, bu hələ mənim jurnalist olmağım demək deyil. Hamı xəbər mənbəyinə çevrilə bilər. Amma bizim üçün kriteriya nə olmalıdır? Yeni medianın bizə verdiyi üstünlük, sosial mediadan fərqli olaraq, lokomotiv rolu oynamağımızdır. Biz sosmedianın ardınca getməkdənsə, onu öz ardımızca apara bilərik. Əgər bunu bacarmasaq, sosial medianı yamsılamağa başlayacağıq. İnsan öz təbiəti etibarilə normalardan yayınmağa meyllidir. Ağılsızın biri nəsə yazır, hamı bunu təhlil etməyə başlayır, əməlli-başlı hadisəyə çevirirlər. O cür müzakirələr cəmiyyətin səviyyəsinin göstəricisidir. Həmin məsələyə az maraq göstərilsə, o da mahiyyətini itirər. İnternet bu mənada böyük bir zibillikdir. İnternetə də COP29 lazımdır ki, abadlaşdıraq, yaşıllaşdıraq, oksigen verək.

Yaxşı qəzetlər qalmalıdır

– Hamı deyir ki, qəzetin dövrü bitib. Əgər həqiqətən belədirsə, niyə prosesi süni olaraq uzadırlar. Yox əgər bu şüar zərərlidirsə, qəzetin fəaliyyətini optimallaşdırmaq üçün nə etmək gərəkdir?

– Bizim cəmiyyətin, o cümlədən, media cameəsinin ciddi qəzetlərə ehtiyacı var. Düzdür, qəzet informasiya mənasında rəqabətə tab gətirmir. Amma analitika ilə bağlı qəzet misilsizdir. Efirdə, radioda, saytda danışılanlar uçub gedir. Amma qəzet qalıcıdır. Qəzetin tarixi salnamə kimi əhəmiyyəti böyükdür. Yaxşı qəzetlər qalmalıdır. Yoxsa qəzet buraxmaq xatirinə qəzet buraxmaq olmaz. Peşəkar redaktor qəzetlə sayt arasında vəhdəti görə bilir.

– Gələn il Azərbaycan mətbuatının 150 illiyidir. Əməkdar jurnalist kimi gözləntiləriniz nədir? Hansı addım atılsa, daha yaxşı olar?

– Sözün açığı, 150 illiyə sadəcə xronika kimi baxıram. Geniş mənada, xüsusi gözləntim yoxdur. Amma bir töhfəm var. Həsən bəy Zərdabinin bioqrafiyasını yazıram. Zərdabi qollarını çırmalayaraq, Axundovdan başlayan yeni yolu genişləndirən və bizi magistrala gətirib çıxaran adamdır. “Əkinçi” qəzeti milli varlığımızın ifadəsidir, ictimai gözümüzdür. Hər bir jurnalist özünə bu sualı verməlidir: Həsən bəy Zərdabi və “Əkinçi” qəzeti ilə müqayisədə mən nə qədər qabağa getmişəm? O ideallarla bu ideallar arasında hansı əlaqə var?.. Yubiley yaxınlaşanda jurnalistlər ev, ad gözləyirlər. Təəssüf ki, son illərdə bizim jurnalistləri ələbaxan öyrətdilər və bunun çox ağır nəticələri oldu. Hamının evi olmalıdır, jurnalistin də, həkimin də, mühəndisin də, müəllimin də... Elə şərait yaradılmalıdır ki, hamı özünə ləyaqətli yolla, alçalmadan, peşəsinə xəyanət etmədən ev alsın və rahat yaşasın. Yaradıcı şəxslərə xüsusi şəraitin yaradılmasının tərəfdarıyam. Xüsusi istedadı olan şagirdlər üçün lisey olduğu kimi, onlara xüsusi qayğı göstərilməlidir. Yoxsa mən gedib qəzet açım və bütün enerjimi sərf edim ki, mənə ev verilsin? Bu, yanlış yanaşmadır və tirajlandıqca da millətə çox ciddi ziyan vurur. Ona görə də bu ələbaxanlıq psixologiyasından kənarda qalmaq lazımdır. Arzu edirəm ki, Azərbaycanda azad medianın, azad jurnalistlərin sayı çox olsun.

Foto - İlkin Nəbiyev ©️ APA GROUP