Türkiyə prezidentləri: paşalar, ərzurumlu dostlar, xuntaçılar, baş nazir....

Son 100 ildə Türkiyənin 12 prezidenti, bir president səlahiyyətlərinin icraçısı olub: 1. Mustafa Kamal Atatürk (1923-1938); 2. İsmət İnönü (1938-1950); 3. Cəlal Bayar (1950-1960); 4. Camal Gürsel (1961-1966); 5 Cevdet Sunay (1966-1973); 6. Fahri Korutürk (1973-1980); prezidentin səlahiyyətlərini icra edən İhsan Sabri Çağlayan (1980, aprel-1980, sentyabr); 7. Kənan Evren (1980-1989);. 8. Turqut Özal (1989-1993); 9. Süleyman Dəmirəl (1993-2000); 10. Əhməd Necdət Sezər (2000-2007); 11. Abdulla Gül (2007-2014); 12. Rəcəb Tayyib Ərdoğan (2014- davam edir)...
Siyahıda bu siyasi xadimlərin dövlət başında olmalarını göstərən rəqəmlərdən aydın olur ki, bu sırada hakimiyyət sürəsi ən uzun olan dövlət başçısı Atatürk olub. O, prezident kürsüsündə 15 il fasiləsiz oturub – ta 57 yaşında vaxtsız vəfat edənə qədər.
İkinci sırada İnönü gəlir. Atatürkün vəfatından sonra, dövlətdə tutduğu mövqeyə və qurtuluş savaşındakı xidmətlərinə görə o, parlamentdə yekdilliklə seçilərək dövlət başçısı postuna əyləşib və 12 il Türkiyəni idarə edib. O, 1950-ci ildə partiyası CHP-nin Demokrat partiyasına uduzmasından sonra İnönü özü də parlamentdəki səsvermədə DP-nin namizədi Cəlal Bayara uduzaraq prezident postunu tərk edib.
1-ci sırada: Atatürk, İnönü, Bayar, Gürsel, Sunay. 2-ci sırada: Korutürk, Evren, Özal, Dəmirəl, Sezər
Abdulla Gül Rəcəb Tayyib Ərdoğan
Prezident kürsüsündə sürəkli fəaliyyət məsələsində üçüncülük hələlik hazırkı prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğana məxsusdur. 2014-cü ildən bu postu tutan Ərdoğan artıq 9 ildir dövlət başçısıdır, bir neçə gün öncə xalqdan yenidən mandat alıb və ömrü vəfa etsə, ölkədə başqa fors-major hal baş verməsə, 14 illik stajla ölkəsinin ikinci ən çox prezident vəzifəsi tutan lideri olacaq.
Bir də Cəlal Bayar prezident postunda digər həmkarlarından, xələflərindən fərqli olaraq 3 il artıq qalıb. O, bu postu 10 il boyunca tutub. Bəlkə də o, sələflərinin rekordunu qıra bilərmiş, amma ölkədə baş verən dövlət çevrilişi Demokrat partiyasının hakimiyyətinə, partiyanın lideri Adnan Menderesin həyatına, Cəlal Bayarın isə prezidentliyinə son qoyub.
O biri prezidentlərin hamısı postda bir müddət, 7 işləyiblər (istisna Gürseldir, o, 6 il president olub, müddətini tamam edə bilməyib).
İhsan Sabri Çağlayangil dövlət başçısı postunda cəmi 4 ay işlədiyi üçün “nömrəsiz prezidentdir”. O, 1980-ci ilin aprelindən 12 sentyabrına qədər, 6-cı president Korutürklə hərbi qiyam qaldıraraq, dövlət çevrilişi həyata keçirən sonradan 7-ci president olan Kənan Evrenin arasında Türkiyə prezidenti vəzifəsini icra edib. Vəzifə sılahiyyətləri bitən Korutürkü əvəz edən Çağlayangil rəsmi şəkildə president seçilməyə macal tapmayıb.
Bu prezidentlərin içində Ərdoğan yeganə siyasi xadimdir ki, xalq tərəfindən birbaşa seçilib (həm də iki dəfə). Birinci dəfə o da digər sələfləri kimi ölkə parlamenti tərəfindən dövlət başçısı postuna seçilmişdi. Ümumiyyətlə, prezidentin xalqın iradəsi ilə formalaşn parlament tərəfindən seçilməsi ideyası Atatürkə məxsus olub. O, bunu ona görə məsləhət görüb ki, birbaşa seçkilərdə seçilən şəxs sonradan “məni xalq seçib” deyə özü üçün üstünlük əldə edə, despotizmə meyllənə bilməsin, həmişə parlamentdən asılı olsun.
Elə olmasa yəqin ki, dövlət başına hərbi çevriliş yolu ilə gələn generallar sürələri tamam olanda prezident postundan getmək istəməz, xalqın iradəsinə qarşı çıxa bilərdlər.
Devrilmiş baş nazir Adnan Menders haqqında edam fərmanı Camal Gürsel
Yeri gəlmişkən, Türkiyə prezidentlərinin yarısı – altısı məhz general rütbəsi daşıyıb və prezident postuna ordu komandanlığından gəliblər. Bunlar Atatürk, İnönü, Gürsel, Sunay, Korutürk və Evrendir.
Maraqlıdır ki, mülki prezidentlərin yalnız biri – 3-cü prezident Cəlal Bayar generalların hakimiyyəti arasında dövlət başında olub, yerdə qalanların hamısı (Özal, Dəmirəl, Sezər, Gül və Ərdoğan) hakimiyyətə 1980-ci il çevrişlindən, daha dəqiqi, Kənan Evrenin 9 illik hakimiyyətindən sonra gəlib.
Sırf hərbi qiyamla, dövlət çevrilişi həyata keçirərək, repressiya və qətliamlara rəvac verərək hakimiyyətə gələn, sonradan prezident olanlar isə iki nəfərdir – Camal Gürsel və Kənan Evren. Gürsel dövlət çevrilişini 1960-cı ildə həyata keçirib və hakimiyyətdən kənarlaşdırdığı Adnan Menderesi, eləcə də onun bir neçə nazirini asdırıb. Kənan Evren isə 1980-ci ildə hakimiyyəti silah gücünə ələ alaraq onlarla siyasətçinin ev dustağı və siyasi məhbus olması, yüzlərlə fəalın edamı, minlərlə şəxsin repressiya olunması barədə əmr verib.
Əslində 5-ci prezident Cövdət Sunayın da hakimiyyəti sırf hərbi çevrilişin nəticəsidir. General-prezident Camal Gürsel 1966-cı ildə xəstəliyi səbəbindən öləndə Türkiyə Böyük Millət Məclisi onun siyasi varisi olaraq silahdaşını, yerlisini (hər ikisi ərzurumludur), ordudakı xələfini, baş qərargah rəisi general Sunayı seçib. Generalların hakimiyyəti Korutürklə davam edib, Kənan Evrenlə sona çatıb.
Ümumiyyətlə, 1923-cü ildən ta 1989-cü ilə qədər Türkiyə prezidenti postunu cəmi bir dəfə mülki şəxs (Cəlal Bayar – 10 il) tutub. Yerdə qalan 56 ildə Türkiyə prezidenti postu marşal və generallara məxsus olub. Cümhuriyyətin 100 illik tarixini götürsək, bu, böyük rəqəmdir.
Turqut Özalın dəfni
Türkiyə prezidentlərinin içində yalnız üçü (Atatürk, Gürsəl və Özal) vəzifə başında vəfat edib. Biri devrilib.
Bu 12 prezidentdən heç biri impiçment edilməyib, həbsə düşməyib.
Bu prezidentlərin çoxu xarizmatik, ötkəm, avtoritarizmə meylli olsalar da, bəziləri (Cəlal Bayar, Fahri Korutürk, Turqut Özal, Əhməd Necdət Sezər və Abdulla Gül) dönəmin baş nazirlərinin kölgəsində qalıblar, dövlət işlərini əsasən baş nazir və parlament yürüdüb.
Bu xüsusda R.T.Ərdoğanı fərqləndirən cəhət odur ki, o baş nazir olanda da, parlament tərəfindən seçilən prezident (2014-2018) postunu tutanda da dövlətin 1-ci şəxsi, tək idarəçisi olub.
Türkiyə prezidentləri 2014-cü ilə (Abdulla Gül prezidentliyi dövrünə) qədər yalnız bir dəfə, 7 illik müddətə seçilə bilərdilər. 2014-cü ildən sonra bu səlahiyyət sürəsi 5 ilə endirildi, iki müddətə (toplamda 10 ilə) çatdırıldı.
Beləliklə, əminlikə demək olar ki, Türkiyə sultanlardan yaxa qurtarıb, prezidentlər, baş nazirlər, baş qərargah rəsiləri tərəfindən idarə olunduğu bu 100 ildə daima siyasi təlatümlər, gərginliklər, sosial sıxıntılar içində yaşayıb. Amma ümid var ki, son onilliklərdə siyasi məsələlərdə hərbçilərin rolunun azalması, peşəkar siyasi xadimlərin və iqtisadçıların dövlət başına keçməsi ilə, nəhayət, qardaş ölkə də layiq olduğu sabitliyə və rifaha qovuşacaq. Təmayül yaxşılığa doğrudur.
- Gürcüstan prezidenti bu gün Azərbaycana gələcək
15 aprel 2025 12:05
- Bu dəmir yolu bizə milyardlar gətirəcək - Paşinyan Zəngəzur dəhlizindən danışdı
13 aprel 2025 14:33
- Vilayət Eyvazov rəislərə tapşırıq verdi - FOTOLAR/VİDEO
8 aprel 2025 19:28
- Netanyahu: Türkiyə ilə toqquşma istəmirik – Tramp: Ərdoğanla münasibətim əladır, problemi həll edə bilərəm
8 aprel 2025 10:56
- Türkiyə LİMON ixracını dayandırır
7 aprel 2025 13:46
- Paşinyan kiminlə evlənir?- TOY OLACAQ...
6 aprel 2025 21:46
- Əbülüfos Qarayev ötən il Rusiyada təkcə balıq biznesindən 147 milyon gəlir əldə edib..
6 aprel 2025 20:16
- Bakıda Prezidentin iştirakı ilə iclaslar keçirildi
4 aprel 2025 19:41
- Sabahdan iş günləri başlayır
31 mart 2025 19:39
- Tacikistan, Qırğızıstan və Özbəkistan sərhəd sazişi imzaladı
31 mart 2025 14:16
- Дрессировщик обезьян - помощнице: Дай по башке ему !
21 aprel 16:54
- 5 nəfər Ədalət Partiyasının sədri olmaq istəyir
21 aprel 16:21
- Onun vəfatı xəbərini dərin sarsıntı hissi ilə qarşıladıq - Prezident
21 aprel 16:12
- İran Prezidenti aprelin 28-də Azərbaycana səfər edəcək
18 aprel 15:37
- Prezidentlərin təkbətək görüşü başladı
16 aprel 13:01
- Mehdiyevlə bağlı YENİ XƏBƏR - AMEA-da yeyintilər və...
16 aprel 12:22
- Deputatın oğlu dayısı oğlunun külli miqdarda pulunu mənimsəyib? - ŞİKAYƏT
16 aprel 12:15
- Mehriban Əliyeva 1 saylı körpələr evində və 1 saylı uşaq evi sosial xidmət müəssisəsində oldu - FOTO
15 aprel 23:38
- Azərbaycanda tələbə özünü güllələdi - FOTO
15 aprel 23:21
- Məmməd Musayev yola salındı
15 aprel 23:05
- Sloveniyanın XİN rəhbəri Bakıya gəlir
15 aprel 13:21
- Gürcüstan prezidenti bu gün Azərbaycana gələcək
15 aprel 12:05
- Yoxlasaq diplomların yarısı saxta ÇIXACAQ: Niyə hər şeyi cəmiyyətin boynuna yıxırsız? - GƏRGİN DEBAT
15 aprel 11:44
- Akademik Zərifə xanım Əliyeva – elmi və ictimai fəaliyyətin işığında
15 aprel 11:04
- Deputat Azər Allahverənovun növbəti vətəndaş qəbulu Zabrat qəsəbəsində keçirilib
14 aprel 16:36
- İlham Əliyev Faiq Həsənovu təbrik etdi
14 aprel 15:58
- Saxta generala - 8 il 6 ay həbs verildi
14 aprel 15:27
- Leysan, dolu, qar - Sabahın havası
14 aprel 14:39
- 72 yaşında bu qədər sərvətə sahibdir
14 aprel 13:43
- Prezident qəbul keçirdi - Fotolar - Yenilə
14 aprel 12:29
- Stalinin DNT-si: alimlər onun şifrəsini açdıqdan sonra nələr bəlli olub?
14 aprel 00:01
- Ürəyi xəstə olanlar yeməməlidir – Həkim
13 aprel 23:52
- 1990-cı ildə AXC və Ter-Petrosyan Riqada Qarabağla bağlı nələri müzakirə edib? – FOTOXRONİKA
13 aprel 23:24
- ŞOK : Uçan naməlum obyekt 23 sovet əsgərini DAŞA ÇEVİRİB
13 aprel 23:01
- Rusiya onun sədaqətini danışır - Başqırdların Haçikosu
13 aprel 22:42
- Türkiyəni silkələyən qətllə bağlı ŞOK: Sabah 15 nəfər... - FOTO
13 aprel 20:31
- Türkcəni gah öyrənirsən, gah unudursan... - Ərdoğan Kosovo prezidentinə
13 aprel 20:10
- Dünyanın ən şirin canlısı Xəzərdə yaşayır: İqlim dəyişikliyinə görə yox ola bilər
13 aprel 15:47
- Bu dəmir yolu bizə milyardlar gətirəcək - Paşinyan Zəngəzur dəhlizindən danışdı
13 aprel 14:33
- Əş-Şaraa türkmən generalı yüksək hərbi vəzifəyə təyin etdi
13 aprel 14:24