Qloballaşma bitdi. Mədəniyyətlərin müharibəsi başladı

Mən şanslı nəsildənəm. Mən təxminən dörddə bir əsr əvvəl dünyanın bir araya gəldiyini xatırlayıram. Kommunizm və kapitalizm arasında böyük Soyuq Müharibə sona çatdı. Demokratiya hələ də yayılırdı. Millətlər daha çox iqtisadi cəhətdən bir-birindən asılı vəziyyətə düşürdülər. İnternet dünya kommunikasiyasını inkişaf etdirməyə hazır görünürdü. Sanki bir sıra ümumbəşəri dəyərlər – azadlıq, bərabərlik, şəxsi ləyaqət, plüralizm, insan hüquqları ətrafında qlobal yaxınlaşma olacaqdı.

Biz bu konvergensiya prosesini qloballaşma adlandırdıq. Bu, ilk növbədə, iqtisadi və texnoloji proses idi - ölkələr arasında artan ticarət, investisiyalar, texnologiyalar... Amma qloballaşma həm də siyasi, sosial və mənəvi proses idi.

1990-cı illərdə britaniyalı sosioloq Entoni Giddens qloballaşmanın "həyat şəraitimizdə dəyişiklik olduğunu” iddia edirdi. Bu, bizim indi yaşamağımızdır”. Bu, "ümumdünya ictimai münasibətlərinin intensivləşməsini” nəzərdə tutur. Qloballaşma dünyagörüşlərinin, məhsulların, ideyaların və mədəniyyətin inteqrasiyası ilə bağlı idi.

Bu, müasirləşmə nəzəriyyəsi adlanan akademik nəzəriyyəyə uyğun gəlir. İdeya ondan ibarət idi ki, xalqlar inkişaf etdikcə, onlar Qərbdəki - artıq modernləşmiş bizlər kimi olacaqlar.

Daha geniş ictimai müzakirələrdə bəzən bütün dünya xalqlarının Qərb demokratiyalarının uğurlarına heyran qalacağı və bizi təqlid etməyə çalışacağı güman edilirdi. Bəzən güman edilirdi ki, insanlar "modernləşdikcə” onlar da bizim kimi daha burjuy, istehlakçı, sülhsevər olacaqlar. Bəzən belə güman edilirdi ki, cəmiyyətlər modernləşdikcə, Avropada və ABŞ-ın bəzi hissələrində olduğu kimi, daha dünyəviləşəcəklər. Onlar başqalarını fəth etməkdən daha çox pul qazanmaq arzusu ilə idarə olunacaqlar. Onları fanatik ideologiyalar və ya bəşəriyyəti əsrlər boyu müharibəyə məhkum edən nüfuz və fəth aclığı deyil, şəhərətrafı evlərdə məskunlaşmaq istəyi daha çox sövq edəcək.

Bu, tarixin necə inkişaf edəcəyinə dair optimist baxış, tərəqqipərvər baxışı idi. Təəssüf ki, bu baxış bu gün yaşadığımız dünyanı təsvir etmir. Dünya artıq birləşmir; ayrılır. Qloballaşma prosesi yavaşladı və bəzi hallarda hətta əksinə getdi. Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü bu tendensiyaları qabarıq şəkildə göstərir. Ukraynanın avtoritar aqressiyaya qarşı cəsarətli mübarizəsi Qərbdə ilham mənbəyi olsa da, dünyanın çox hissəsi hərəkətsiz qalır, hətta Vladimir Putinə rəğbət bəsləyir.

"The Economist" yazır ki, 2008-2019-cu illər arasında dünya ticarəti qlobal ÜDM-ə nisbətdə təxminən beş faiz azalıb. Bir çox yeni tariflər və ticarət üçün digər maneələr var. İmmiqrasiya axını yavaşladı. 2016-2019-cu illərdə uzunmüddətli investisiyaların qlobal axını yarıbayarı azalıb. Bu deqloballaşmanın səbəbləri geniş və dərindir. 2008-ci il maliyyə böhranı bir çox insanlar üçün qlobal kapitalizmi qanuniləşdirdi. Göründüyü kimi, Çin merkantilizmin effektiv iqtisadi strategiya ola biləcəyini nümayiş etdirdi. Qloballaşmaya qarşı hər cür qruplar yaranıb: Brexitçilər, ksenofob millətçilər, Tramp populistləri, antiqlobalist solçular.

 

90-cı illərdə olduğundan daha çox qlobal münaqişə var. Ticarət, səyahət və hətta siyasi bloklar arasında ünsiyyət mənəvi, siyasi və iqtisadi cəhətdən daha çətinləşib. Qərb Putinin döyüş maşınından qismən ayrıldığı üçün yüzlərlə şirkət Rusiyanı tərk edib. Bir çox Qərb istehlakçıları məcburi əmək və soyqırım ittihamlarına görə Çinlə ticarət etmək istəmir. Rejimin Qərbə qarşı daha çox düşmənçiliyi və tədarük zəncirlərinin siyasi qeyri-müəyyənlik tərəfindən təhdid edildiyi üçün bir çox Qərb CEO-ları Çindəki əməliyyatlarını yenidən nəzərdən keçirir. 2014-cü ildə Birləşmiş Ştatlar Çin texnoloji şirkəti Huawei-in dövlət müqavilələri üzrə tenderdə iştirakını qadağan etdi. Co Bayden ABŞ hökumətinin ölkə daxilində daha çox mal alması üçün "Amerikadan al” qaydalarını gücləndirdi.

Görünür, dünya iqtisadiyyatı tədricən Qərb zonasına və Çin zonasına ayrılır. Beş il əvvəl Çin və Amerika arasında birbaşa xarici investisiya axını ildə təxminən 30 milyard dollar idi. İndi onlar 5 milyard dollara düşüblər.

Con Makletveyt (John Micklethwait) və Adrian Vuodricin (Adrian Wooldridge) Bloomberg üçün mükəmməl bir essedə yazdıqları kimi , "geosiyasət qəti şəkildə qloballaşmaya qarşı - iki və ya üç böyük ticarət blokunun hakim olduğu dünyaya doğru irəliləyir". 

Əlbəttə ki, qloballaşma ticarət axını kimi davam edəcək. Lakin qloballaşmanın dünya işlərinin hərəkətverici məntiqi olması artıq bitmiş kimi görünür. İqtisadi rəqabətlər indi siyasi, mənəvi və digər rəqabətlərlə birləşərək hökmranlıq uğrunda vahid qlobal rəqabətə çevrilib. Qloballaşmanı qlobal mədəniyyətlər müharibəsinə bənzəyən bir şey əvəz etdi.

Geriyə nəzər salsaq, biz yəqin ki, insan hadisələrini idarə etmək və hamımızı bir araya gətirmək üçün iqtisadiyyat və texnologiya kimi maddi qüvvələrin gücünə çox diqqət ayırmışıq. Bu, birinci dəfə deyil ki, baş verir. 20-ci əsrin əvvəllərində Norman Angell, dövrünün sənayeləşmiş dövlətlərinin bir-biri ilə müharibə etməsini əngəlləyən faktor kimi onların iqtisadi cəhətdən bir-birindən çox asılı olduğunu iddia edən "Böyük İllüziya" adlı bir kitab yazdı. Əvəzində iki dünya müharibəsi baş verdi.

Birincisi, insanlar qarşısıalınmaz istəklər tərəfindən güclü şəkildə idarə olunur. Bunlar görülməsi, sayğı duyulması, təqdir edilməsi vacib ehtiyaclardır. İnsanlara görünmədikləri, hörmət edilmədikləri və qiymətləndirilmədikləri təəssüratını yaratsanız, onlar qəzəbli, küskün və qisasçı olacaqlar. Onlar azalmanı ədalətsizlik kimi qəbul edəcək və aqressiv hiddətlə cavab verəcəklər.

Son bir neçə onillikdə qlobal siyasət kütləvi sosial bərabərsizlik maşını kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ölkədən-ölkəyə yüksək təhsilli şəhər elitası qrupları mediaya, universitetlərə, mədəniyyətə və çox vaxt siyasi gücə hakim olmaq üçün yaranıb. İnsanların böyük hissəsi xor görüldüyü və nəzərə alınmadığını hiss edir. Bir çox ölkədə bu narazılıqlardan istifadə etmək üçün populist liderlər meydana çıxdı: ABŞ-da Donald Tramp, Hindistanda Narendra Modi, Fransada Marin Le Pen.

Bu arada Putin və Şi Cinping kimi avtoritarlar bu siyasəti qlobal miqyasda tətbiq edirlər. Onlar kollektiv Qərbə qlobal elita kimi yanaşır və ona qarşı açıq üsyanlarını bəyan edirlər. Putin alçaldıcı hekayələrdən danışır - 1990-cı illərdə Qərbin Rusiyaya etdiklərini. O, rus müstəsnalığına və rus şöhrətinə qayıdış vəd edir. Rusiya dünya tarixindəki baş rolunu geri qaytaracaq.

Çin liderləri "alçaldılma əsrindən” danışırlar. Onlar təkəbbürlü qərblilərin öz dəyərlərini hamıya sırımağa çalışmalarından şikayətlənirlər. Çin nəhayət dünyanın ən böyük iqtisadiyyatına çevrilə bilsə də, Çi hələ də Çindən inkişaf etməkdə olan bir ölkə kimi danışır.

İkincisi, insanların çoxunun öz ölkələ və millətinə güclü sədaqəti var. Ancaq son bir neçə onillikdə bir çox insanlar ölkələrinin geridə qaldığını və milli namuslarının təhdid edildiyini hiss etdilər. Qloballaşmanın çiçəkləndiyi dövrdə çoxtərəfli təşkilatlar və qlobal korporasiyalar sanki milli dövlətləri üstələyirdi.

Bir çox ölkədə milli suverenlikdə israr etmək və milli qüruru bərpa etmək üçün yüksək millətçi hərəkatlar yaranıb: Hindistanda Modi, Türkiyədə Ərdoğan, ABŞ-da Tramp, İngiltərədə Boris Conson. Kosmopolitizm və qlobal yaxınlaşma cəhənnəmə olsun, deyirlər. Biz öz ölkəmizi öz yolumuzla yenidən möhtəşəm edəcəyik. Bir çox qlobalçılar millətçiliyin tarixi idarə etmək gücünü qətiyyən qiymətləndirmədilər.

Üçüncüsü, insanlar əxlaqi arzular - öz mədəni dəyərlərinə bağlılıqları, hücuma məruz qaldıqları zaman öz dəyərlərini şiddətlə müdafiə etmək istəyi ilə idarə olunur. Son bir neçə onillikdə qloballaşma bir çox insana məhz bu cür hücum kimi görünürdü.

Soyuq Müharibədən sonra filmlərimiz, musiqilərimiz, siyasi söhbətlərimiz sosial media vasitəsilə Qərb dəyərləri dünyaya hakim oldu. Qloballaşmanın bir nəzəriyyəsi ondan ibarət idi ki, dünya mədəniyyəti əsasən bu liberal dəyərlər ətrafında birləşəcək.

Problem ondadır ki, Qərb dəyərləri - dünya dəyərləri deyil. Əslində, biz Qərbdə tamamilə mədəniyyətdən kənar insanlarıq. Cozef Henrix "Dünyanın ən qəribə insanları” kitabında təhsilli, sənayeləşmiş, zəngin və demokratik Qərb dəyərlərinin nə qədər qeyri-adi olduğunu göstərmək üçün yüzlərlə səhifəlik məlumatı bir arada toplayıb.

O yazır: "Biz QƏRBLİ insanlar yüksək fərdiyyətçi, özümüzə qapalı, nəzarəti sevən, qeyri-konformist və analitikik. Biz münasibətlərimiz və sosial rollarımız üzərindən özümüzə – atributlarımıza, nailiyyətlərimizə və istəklərimizə diqqət yetiririk”.

Dünyadakı bir çox insan gender bərabərliyi haqqında fikirlərimizə baxır, onları yad və ya iyrənc hesab edir. Onlar LGBT hüquqlarını hərarətlə müdafiə etməyimizə baxır və onları iyrənc hesab edirlər. "Hər kəsin şəxsi kimliyini və dəyərlərini seçmək öz əlindədir" fikri çoxlarına gülünc görünür. "Təhsilin məqsədi tələbələri valideynləri və icmaları tərəfindən ötürülən ideyalardan azad olmaq üçün tənqidi düşüncəni aşılamaqdır" fikri də çoxlarına axmaqcasına görünür.

Amerikalı orta məktəb şagirdlərinin 44 faizinin davamlı kədər və ya ümidsizlik içində olması barədəki məlumatlar fonunda mədəniyyətimiz hazırda Qərb dəyərləri üçün heç də ən yaxşı reklam deyil.

Qloballaşmanın ehtimallarına rəğmən, dünya mədəniyyətləri yaxınlaşmır və bəzi hallarda hətta ayrılmış kimi görünür. İqtisadçılar Fernando Ferreyra və Coel Valdfogell 1960-2007-ci illər arasında 22 ölkədə populyar olan musiqi siyahılarını tədqiq ediblər. Onlar müəyyən ediblər ki, insanlar öz ölkələrinin musiqisinə diqqətlə yanaşır və bu diqqət 1990-cı illərin sonlarından etibarən daha da artıb. İnsanlar homogen qlobal mədəniyyətə qarışmaq istəmirlər; öz növlərini qorumaq istəyirlər.

Dünya Dəyərləri Araşdırması Assosiasiyası (DDAA) qurumu bir neçə ildən bir dünyanın hər yerindən olan insanlar arasında əxlaqi və mədəni inancları barədə sorğular keçirir. Zaman-Zaman bu sorğunun nəticələri sintez edilir və fərqli mədəniyyət bölgələrinin bir-biri ilə münasibətlərini ortaya çıxaran bir xəritəyə çevrilir.  1996-cı ildə Protestant Avropa mədəniyyət zonası və ingilisdilli zona digər qlobal zonalarla birləşdi. Qərb dəyərləri Latın Amerikası və ya Konfutsi zonasında olan dəyərlərdən fərqli idi, lakin onlar bitişik idi.

Ancaq 2020-ci ilin xəritəsi fərqli görünür. Protestant Avropası və ingilisdilli zonalar dünya mədəniyyətlərinin qalan hissəsindən uzaqlaşıb və indi hansısa yad mədəni yarımada kimi kənara çəkilib.

DDAA sorğu nəticələrinin xülasəsində qeyd edir ki, evlilik, ailə, gender və cinsi oriyentasiya kimi məsələlərdə "aşağı gəlirli ölkələrdə üstünlük təşkil edən dəyərlərlə yüksək gəlirli ölkələr arasında getdikcə artan fərq var". 

Ən nəhayət, insanlar çox bariz şəkildə nizam-intizam arzusu tərəfindən idarə olunur. Heç bir şey xaos və anarxiyadan daha pis deyil. Mədəni dəyişikliklər və effektiv idarəetmənin tez-tez və eyni vaxtda çökməsi insanlar tərəfindən anarxiya, sosial xaos kimi dəyərləndirilir.  Bu onları nəyin bahasına olursa olsun, nizam-intizam axtarmağa vadar edir.

 

Dünyanın demokratik dövlətlərində yaşayan bizlər - qaydalara əsaslanan, nizamı olan, fərdi hüquqların qorunduğu və öz liderlərimizi seçdiyimiz cəmiyyətlərdə yaşadığımız üçün şanslıyıq. Getdikcə dünyanın daha çox yerində insanların bu cür nizama çıxışı yoxdur.

Dünyanın iqtisadi və mədəni baxımdan bir-birindən ayrıldığını göstərən əlamətlər olduğu kimi, siyasi cəhətdən də ayrı-ayrılıqda olduğunu göstərən əlamətlər var. Freedom House "Dünyada Azadlıq - 2022” hesabatında qeyd edir ki, dünya 16 il boyunca demokratik tənəzzül yaşayıb. Təşkilat keçən il belə bir hesabat verdi: "Deemokratik vəziyyətin pisləşdiyi yüksək demokratik ölkələr arasında,  mənfi tendensiyanın başladığı 2006-cı ildən bəri ən yüksək fərq qeydə alınıb. Uzunmüddətli demokratik tənəzzül daha da dərinləşir". Qloballaşmanın qızıl cağında baş verəcəyini umduğumuz bu deyildi.

Həmin qızıl çağda demokratiyalar sabit, avtoritar rejimlər isə tarixin kül yığınına üz tutmuş kimi görünürdü. Bu gün bir çox demokratiyalar olduğundan daha az stabil görünür və bir çox avtoritar rejimlər daha sabit görünür. Məsələn, Amerika demokratiyası qütbləşmə və disfunksiyaya doğru sürüşdü. Bu arada Çin göstərdi ki, yüksək mərkəzləşmiş dövlətlər Qərb kimi texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş ola bilərlər. Müasir avtoritar dövlətlər artıq onilliklər əvvəl ağlasığmaz görünən üsullarla öz vətəndaşlarına geniş nəzarəti həyata keçirməyə imkan verən texnologiyalara malikdirlər.

Avtokratik rejimlər indi Qərbin ciddi iqtisadi rəqibləridir. Onlar patent müraciətlərinin 60 faizinə sahibdirlər. 2020-ci ildə bu ölkələrin hökumətləri və biznesləri maşın, avadanlıq və infrastruktur kimi şeylərə 9 trilyon dollar, demokratik dövlətlər isə 12 trilyon dollar sərmayə qoyub. Əgər işlər yaxşı gedirsə, avtoritar hökumətlər də xalqın böyük dəstəyindən həzz ala bilirlər.

Çin və Rusiya açıq şəkildə hakim olduqları regional zonalar yaratmaq istəyirlər. Bunlardan bəziləri Soyuq Müharibə zamanı gördüyümüzə bənzər, əks siyasi sistemlər arasında tarixən mövcud olan münaqişə növüdür. Bu, avtoritar qüvvələrlə demokratik qüvvələr arasında qlobal mübarizədir. Liberal rejimlər bir-biri ilə daha sıx ittifaqlar qururlar. Onlar bir-birinin iqtisadiyyatına daha çox sərmayə qoyurlar. Digər tərəfdən, demokratik hökumətlər bir-biri ilə daha sıx ittifaqlar qururlar. Divarlar qalxır. Koreya Soyuq Müharibənin ilk böyük döyüş meydanı idi.

Ancaq bu gün keçmişin böyük güc mübarizələrindən, Soyuq Müharibədən fərqli olan daha böyük bir şey baş verir. Bu, təkcə siyasi və ya iqtisadi münaqişə deyil. Bu, eyni anda siyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, status, psixologiya, əxlaq və dinlə bağlı münaqişədir. Daha dəqiq desək, bu, geniş cəbhələrdə yüz milyonlarla insanın Qərbin iş görmək üsullarından imtinasıdır.

Bu münaqişəni ən səxavətli şəkildə təsvir etmək üçün deyərdim ki, bu, Qərbin fərdi ləyaqət vurğusu ilə dünyanın qalan hissəsinin icma birliyinə vurğusu arasındakı fərqdir. Ancaq burada baş verənlərin hamısı bu deyil. Önəmli olan, uzun müddətdir davam edən bu mədəni fərqliliklərin - öz güclərini genişləndirmək və demokratik dünyada xaos səpmək istəyən avtokratlar tərəfindən necə körüklənməsidir. Artıq avtoritar hökmdarlar tərəfdarları səfərbər etmək, müttəfiqləri cəlb etmək və öz güclərini genişləndirmək üçün mədəni fərqlilikləri, dini gərginlikləri və status narazılıqlarını müntəzəm olaraq silahlandırırlar. Bu onlar tərəfindən mədəniyyətlər müharibəsinə çevrilən mədəni fərqdir.

Bəzi insanlar baş verənləri anlamaq üçün Samuel Hantinqtonun sivilizasiyaların toqquşması nəzəriyyəsinə üz tutdular. Hantinqton "ideyalar, psixologiya və dəyərlər tarixi maddi maraqlar qədər idarə edir" fikrində haqlı idi. Lakin bu bölgülər Hantinqtonun təsvir etdiyi səliqəli sivilizasiya xətlərinə uyğun gəlmir.

Əslində məni ən çox narahat edən odur ki, Qərb liberalizminin, fərdiyyətçiliyin, plüralizmin, gender bərabərliyinin və digər bu kimi hər şeyin rədd edilməsi təkcə millətlər arasında deyil, həm də millətlər daxilində baş verir. Putin, Modi və Braziliyanın Jair Bolsonarosu kimi qeyri-liberal liderlərin dilindən Qərbin mədəni, iqtisadi və siyasi elitalarına qarşı səslənən narazılıqlar, italyan, macar, fransız və Trampın sağçı qüvvələri tərəfindən səslənənlərə çox bənzəyir. .

Dünyəvilik və gey paradlarına fərqli baxışların nüvə silahları, qlobal ticarət axınları, qəzəbli liderlər və hakimiyyəti qəsb etmiş avtoritar rejimlərlə iç-içə olduğu mədəniyyətlər müharibəsində necə qalib gələ bilərsiniz? Bu gün içinə düşdüyümüz vəziyyət budur.

Son bir neçə onilliyin sosial düşüncəsini anlayışla qarşılayıram. Soyuq Müharibənin gərginliyini dərindən hiss etməyəcək qədər çox gənc idim. Amma niyə bunca insanın Sovet İttifaqı dağılanda bu ekzistensial münaqişənin bitəcəyi bir gələcəyə ümid bəslədiyini başa düşürəm.

Mövcud vəziyyətə təvazökarlıqla baxıram. Çox insanın Qərb və Amerika mədəniyyəti haqqında etdiyi tənqidləri - həddən artıq fərdi, materialist, alçaldıcı olması haqqında fikirləri yanlış deyil. Əgər qarşıdakı bir neçə il ərzində bu çağırışlara tab gətirmək üçün sosial cəhətdən yetərincə güclü olmaq, Afrika, Latın Amerikası və bütün bu kimi ölkələrindəki insanları inandırmaq istəyiriksə, görüləcək çox işimiz var. Dünyanın geri qalanı avtoritar rejimlərlə yox, demokratik dövlətlərə paylaşımda olmalıdırlar - çünki bizim həyat tərzimiz daha yaxşıdır.

Və indiki vəziyyətə əminliklə baxıram. Nəhayət, insanlar fərqlənmək və uyğunlaşmaq istəyirlər. Onlar həyatlarının diqqətə, kimliklərinin hörmətə layiq olduğunu hiss etmək istəyirlər. Onlar həm də icma əxlaqına bağlılıq hiss etmək istəyirlər. Hal-hazırda bir çox insan Qərb tərəfindən hörmətsizlik hiss edir. Onlar öz incikliklərini və milli qürurlarını dilə gətirən avtoritar liderlərlə paylaşırlar. Amma həmin liderlər əslində onları tanımır. Trampdan tutmuş Putinə qədər bütün avtoritarlar üçün bu adamlar alətdən başqa bir şey deyil.

Mən tarixin hara doğru getdiyini təxmin etmək qabiliyyətimizə və xalqların "müasirləşdikcə” hansısa proqnozlaşdırıla bilən xətt üzrə inkişaf etmələri fikrinə inamımı itirmişəm. Düşünürəm ki, gələcəyin gözlədiyimiz hər şeydən çox fərqli ola biləcəyi ehtimalına zehnimizi açmaq vaxtıdır.

Çinlilər Putinə qarşı koalisiyanın dağılacağına çox əmin görünürlər: Qərb istehlakçıları iqtisadi fədakarlığa dözə bilməyəcəklər. Bizim ittifaqlarımız parçalanacaq. Çinlilər də çox keçmədən çökməkdə olan sistemimizi göməcəklərinə inanırlar. Bunlar görməzdən gələ biləcəyimiz ehtimallar deyil.

Amma mən miras aldığımız ideyalara, əxlaqi sistemlərə inanıram. "Qərb” dediyimiz şey etnik təyinat və ya elitar ölkələr klubu deyil. Ukraynanın qəhrəmanları bunun bir mənəvi nailiyyət olduğunu ən yaxşı şəkildə nümayiş etdirir, ləyaqəti, insan haqlarını və öz müqəddəratını təyinetməni hamıya aşılamağa çalışır. Bu qarşıdakı onilliklərdə inkişaf etdirməyə, üzərində işləməyə, müdafiə etməyə dəyən bir dəyərdir.